Door Hans Ester
De nieuwe roman Een tijd als nooit tevoren van de Johannesburgse schrijfster Nadine Gordimer (1923) gaat over het Zuid-Afrika van na 1990, het jaar waarin Nelson Mandela werd vrijgelaten uit de gevangenis. Het is een roman waarin openlijk de strijd wordt aangebonden met Jakob Zuma en zijn horigen.
De blanke student Steve uit Johannesburg en de zwarte, uit Zoeloeland afkomstige studente Jabu hebben elkaar gevonden in de strijd tegen de Apartheid in Zuid-Afrika. Door hun liefde voor elkaar en hun eensgezindheid in politiek opzicht lukte het Steve en Jabu om alle problemen die hun gevaarlijke leven met zich meebracht te trotseren. Het thema van de liefdesrelatie die de wettelijke kaders te buiten gaat en vanuit de zuiverheid van de gevoelens een eigen ethische grondwet schept, is door Nadine Gordimer vaker behandeld, onder meer in de roman Occasion for Loving. Binnen de Afrikaanstalige letterkunde heeft bijvoorbeeld André P. Brink de liefde tussen een zwarte man en een blanke vrouw in zijn romans Kennis van die aand en ’n Oomblik in die wind gethematiseerd. De cruciale vraag bij deze liefdesverhoudingen is of zij stand zullen houden tegen de stroom van de buitenwereld in.
Ontnuchterende realiteit
Na de afschaffing van de zogenaamde ‘ontuchtwetten’ kunnen Jabu en Steve als paar naar buiten treden. Zolang hun ijzersterke saamhorigheid intact is, hoeven zij van de buitenwereld geen gevaar te duchten. Samen met hun dochter Sindiswa en hun zoon Gary Elias vinden Steve en Jabu een veilige woonplek in een kleine wijk van Johannesburg waar veel kameraden uit de Struggle wonen en waar behalve gemengde paren ook homoseksuelen volledig geaccepteerd worden. Dit woongebied met de naam Buitenwijk is een model voor het nieuwe Zuid-Afrika dat na de eerste democratische verkiezingen in 1994 bovenal in de befaamde Grondwet zijn blauwdruk ontving. Hier zijn de rassen gemengd en vindt er geen discriminatie op grond van seksuele geaardheid plaats. De bewoners zoeken elkaar regelmatig op en wisselen tijdens de gezamenlijke maaltijden gedachten en emoties uit.
Maar, er zijn wel degelijk grote problemen in de Zuid-Afrikaanse samenleving. Steve krijgt een baan als universitair docent in de natuurwetenschappen. Binnen de universiteit loopt hij tegen het probleem van de volstrekt ontoereikende schoolopleiding van de aankomende zwarte studenten aan. De regering luistert naar Steve’s kritiek op het onderwijssysteem en laat de zaak vervolgens op zijn beloop. Jabu krijgt als juriste met het proces tegen Jakob Zuma te maken. Zij is diep geschokt door de machinaties van Zuma en zijn getrouwen. Zuma weet zich aan de vele aanklachten van corruptie te onttrekken en slaagt er zelfs in om president van Zuid-Afrika te worden. Steve en Jabu zijn daarna directe getuigen van het geweld dat tegen immigranten uit Zimbabwe wordt gebruikt. Het geweld bereikt ook de Buitenwijk. Hun huis wordt geplunderd. Ontnuchterd door de realiteit beginnen ze aan een toekomst in Australië te denken. Blijven ze in dat geliefde, geteisterde Zuid-Afrika of niet? Dat is de vraag die boven de Buitenwijk zweeft. Of is het slot eenduidig?
Morele helderheid
Dit is een boeiende roman, ook al zouden allerlei aspecten van het leven van Steve en Jabu in Zuid-Afrika tijdens de Apartheidsjaren en daarna meer aandacht hebben verdiend. Te denken is aan de sabotageacties die Steve pleegt en aan de periode die Jabu in de gevangenis doorbrengt. Het verleden van beide hoofdpersonages mist de inbedding in de context van toen. Steve’s slippertje tijdens een conferentie in Londen blijft een vreemde aangelegenheid. Je krijgt als lezer geen duidelijk beeld van Steve. Dat is wel het geval met Jabu. Haar bijzondere band met haar vader komt goed uit de verf. Vergeleken met Steve is zij de sterkste.
Dat de roman is opgedragen aan de in 2001 gestorven Reinhold Cassirer is van groot belang. Nadine Gordimer was getrouwd met deze uit een zeer prominente Berlijnse familie afkomstige vluchteling uit nazi-Duitsland. Via Amsterdam bereikte Reinhold Cassirer Zuid-Afrika. In de roman is steeds opnieuw sprake van het lijden onder de nazi’s, dat volgens de verteller van de roman tot helderheid van denken over goed en kwaad en tot een leven van de daad in dienst van de sociale vooruitgang leidde. Jabu bezit diezelfde gezindheid, Steve moet zich die eigen zien te maken.
Nadine Gordimer, Een tijd als nooit tevoren. Vertaald uit het Engels door Eugène Dabekaussen en Tilly Maters. De Geus/Oxfam-Novib, 473 blz., € 22,95. De originele Engelstalige uitgave verscheen bij uitgeverij Bloomsbury onder de titel No Time Like The Present.
Deze recensie is eerder verschenen in “Maandblad Zuid-Afrika”, jaargang 90, nr. 6 juni 2013. Exemplaren kunnen worden besteld bij info@zuidafrikahuis.nl
